وجه تسمیه شهر ورزقان

 فردین الهیاری

به نوشته ی بعضی از محققان کلمه ی ورزقان متشکل از دو کلمه ی

 "ورز "به معنای زراعت و نیز "قان" یا " گان" به معنای محل یا به

 عبارتی این کلمه پسوند محل میباشد. 

  اما آنچه از یافته های تاریخی به

 دست آمده است نشان میدهد  که کلمه ی ورزقان به جا مانده از دوران

 اشکانی میباشد.

 ورزقان نام یکی از طبقات اجتماعی در عهد اشکانی بوده است.

 ورزقانها از ملاکان بودند و معمولا سپاهیان و فرماندهان نیز از این

 طبقه انتخاب می شده اند. لذا از آنجاییکه ورزقانها در زمان ظهور

 ساسانیان و از قدرت افتادن اشکانیان به نواحی مختلف در آذربایجان

 فرار کرده اند.وتا ۲۰۰ سال بعد از فرو پاشی اشکانیان  در مناطق

 ورزقان و حتی قسمتی از میانه ساکن بوده اند و محل سکونت آنها

 نیز به همین نام نامگذاری شده و بعدها نیز به همین نام مانده است.

-------------------------------------------------------------------------------------

تاریخچه ورزقان

شهرستان ورزقان یکی از شهرستان‌های نوزده‌گانه‌ی استان آذربایجان‌شرقی است. این شهرستان از شرق به شهرستان‌های اهر و هریس، از غرب به شهرستان‌های مرند و شبستر، از شمال به شهرستان‌های کلیبر و جلفا و از جنوب به شهرستان تبریز محدود شده‌ است.

فاصله مرکز شهرستان ورزقان تا تبریز (مرکز استان) ۷۵ کیلومتر، تا اهر 45 کیلومتر تا شهر خاروانا 62 کیلومتر و تا کناره¬های رودخانه¬ی ارس 88 کیلومتر می¬باشد.

این شهرستان سابقاً از بخش‌های شهرستان اهر و یکی از پهناورترین بخش¬های آذربایجان¬شرقی بود که در دهه¬ی 60و در تقسیمات جدید کشوری تجزیه و تعداد روستاهای بخش از 300 روستای تابعه به حدود 110روستا کاهش یافت.

در تقسیمات مذکور، بخشی از منطقه¬ی دیزمار (دیزمار غربی) به مرکزیت سیه¬رود از ورزقان جدا و به جلفا ملحق شد. دهستان خواجه به بخش ارتقا یافته و به همراه دهستان مواضع¬خان به هریس پیوست.

همچنین روستاهای آناخاتون، اسپیران، باباباغی، گلوجه و ... نیز جزو شهرستان ورزقان بودند که از این شهرستان منفک و به شهرستان تبریز الحاق شده¬اند.

شهرستان ورزقان دارای دو بخش مرکزی و خاروانا می¬باشد. بخش مرکزی شهرستان دارای چهار دهستان به نام-های اوزومدل شمالی، اوزومدل جنوبی، سینا و بکرآباد و بخش خاروانا نیز دارای سه دهستان دیزمار مرکزی، جوشین و ارزیل می¬باشد.

مرکز شهرستان ورزقان، شهر ورزقان می¬باشد و جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ حدود ۴۸۱۱۲ برآورد شده‌ است که ۴۰۸۸ نفر از آن یعنی 5/8 درصد در مرکز شهرستان ساکن¬اند.

آب و هوای ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و یخبندان و پربرف است. به عبارت ساده¬تر، به طور کلی ورزقان منطقه¬ای کوهستانی است و اطراف آن را کوه¬های آق داغ، مشکعنبر، کامتال، جوشون، جله¬داغ، ایری¬داغ، کیامکی، خاروانا و پیرسقا فرا گرفته¬اند. همین امر سبب شده تا کشاورزی و دامداری در این شهرستان رونق بیشتری داشته باشد، بگونه¬ای که همه ساله ورزقان در فصل تابستان شاهد حضور دام¬های عشایر قره¬داغ است. شهرستان ورزقان در تولید عدس مقام اول استانی و در تولید عسل مقام سوم را به خود اختصاص داده است.

باغداری دیگر منبع درآمد اهالی این شهرستان است که در برخی روستاهای این شهرستان رونق دارد. سیب، گلابی، گیلاس، گردو و زردآلو از مهمترین میوه¬های تولیدی این شهرستان محسوب می¬شوند. در سال¬های اخیر کاشت درخت صنوبر و پرورش ماهی¬های سرد آبی نیز در شهرستان ورزقان رونق یافته است بطوری که هم اکنون چندین واحد پرورش ماهی در این شهرستان فعالیت دارند.

واقع شدن بخش اعظم جنگل¬های ارسباران در ورزقان سبب شده تا این شهرستان یکی از مناطق جذاب برای گردشگران تبدیل شود.

معادن شهرستان ورزقان

شهرستان ورزقان از حیث معادن بسیار غنی است. این شهرستان با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن می‌باشد. کمربند یاد شده از کوه‌های آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیة مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوه‌های هیمالیا ختم می‌گردد. در ناحیه¬ی ورزقان بر روی این کمربند بیش از30 اندیس معدنی مس شناسایی شده است.

کانسار مس سونگون که در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است.

تاکنون 26 پروانه اکتشاف معادن فلزات پایه با اولویت مس در استان به ثبت رسیده است که بیشتر آنها در شهرستان¬های ورزقان، اهر، کلیبر و هریس واقع شده¬اند.

همچنین در مناطقی از شهرستان ورزقان معادن فلزات پایه با اولویت طلا کشف شده¬اند که مهمترین آنها معادن شرف¬آباد و هیزجان، آتش‌خسرو، استرگان، اندریان و میوه‌رود می‌باشند.

مولبیدن به طور عمده در کانسار مس پورفیری سونگون به همراه مس مشاهده می‌شود ولی به همراه مس و به صورت محصول فرعی در کانسارها و اندیس‌های زندآباد و چشمقان نیز دیده شده ‌است.

مس سونگون

فاصله این معدن از تبریز ۱۳۰ کیلومتر و از ورزقان ۲۵ کیلومتر بوده و در مجاورت روستای سونگون واقع است.

معدن مس سونگون در یک منطقه کوهستانی با متوسط ارتفاع ۲۰۰۰ متر بالای سطح دریا واقع شده است. روستا و توده نفوذی سونگون، بر روی رشته کوه¬های قره داغ و ارسباران قرار گرفته‌اند. این رشته کوه‌ها با ۸۰ کیلومتر عرض بخشی از کمربند آندزیتی آلپ ـ هیمالیا می باشند. بلندترین و مرتفع¬ترین نقطه¬ی آن ۲۴۶۰ متر و پست¬ترین نقطه¬ی آن نیز ۱۷۰۰ متر می¬باشد. بدین ترتیب اختلاف ارتفاع در محدوده معدن حدود ۷۵۰ متر می¬باشد که سبب ایجاد توپوگرافی شدید و دامنه¬های پرشیب شده‌ است.

کانی¬سازی اصلی کانسار شامل کانی‌های مس و مولیبدن است. ذخیره احتمالی حدود ۴۷۰ میلیون تن و ذخیره ممکن حدود ۶۰۰ میلیون تن برای کانسار است که در مجموع کل ذخایر قطعی، احتمالی و ممکن در محدوده کانسار سونگون حدود 7/1 میلیارد تن سنگ مس با عیار 62 گرم بر تن است و بدین صورت معدن مس سونگون دارای ذخیره احتمالی و قطعی بالایی نسبت به معدن مس سرچشمه کرمان است. مجتمع مس سونگون به تنهایی ۳ درصد ذخایر مس جهان را در اختیار دارد.

هرچند مجتمع مس سونگون از سال¬ها پیش فعالیت خود را آغاز کرده است اما تاکنون تنها محصول تولیدی مجتمع کنسانتره مس بوده که آن هم به دلیل نبود کارخانجات ذوب به سمت کرمان بارگیری می¬شود. در راستای عملیات اجرایی طرح توسعه مجتمع معدن مس سونگون شهرستان ورزقان از دو سال پیش آغاز شده است که در آن ایجاد و راه اندازی چهار واحد جدید تغلیظ، ذوب، اسید سولفوریک و پالایش مجتمع مس سونگون پیش¬بینی شده است.

برای ساخت و توسعه مجتمع مس سونگون از سال ۷۸ تاکنون بیش از ۵ هزار میلیارد ریال هزینه شده است. علاوه بر آن برای اجرای عملیات اجرایی چهار واحد جدید این مجتمع نیز بیش از ۷۰۰ میلیارد ریال از محل منابع سازمان توسعه و نوسازی معادن مس ایران سرمایه¬گذاری خواهد شد.

طراحی اولیه این معدن براساس استخراج ۷ میلیون تن در ۶ سال نخست و ۱۴ میلیون تن در سال های بعدی انجام گرفته است.

کارشناسان صنایع و معادن آذربایجان¬شرقی، میزان اشتغال مستقیم در این پروژه را ۲هزار و ۵۰۰ نفر تخمین می-زنند، اما به گفته آنان، ایجاد صنایع پایین دستی صنعت مس در این منطقه بیش از ۲۵ هزار زمینه شغلی جدید ایجاد می¬کند.

معدن طلای اندریان

معدن طلای اندریان از جمله طرح¬های بزرگ اکتشافی منطقه می¬باشد. ذخیره¬ی این معدن که بزرگترین معدن طلای استان آذربایجان¬شرقی به حساب می¬آید 250هزار تن برآورد شده است. عیار متوسط طلای این معدن نیز 7/2 درصد در هر تن است.

این طرح با مشارکت سرمایه¬گذار خارجی از کشور گرجستان در حال اجراست. به گفته¬ی مسئولین پروژه (شرکت زرین داغ استرگان)، این طرح اکتشافی با هزینه¬ای بالغ بر 8 میلیون یورو در منطقه¬ای به وسعت 150 کیلومتر مربع و با حفاری نزدیک به 9000 متر با بهره¬گیری از تکنولوژی روز در حال پیگیری است. در ضمن تا بحال 30000 نوع نمونه صحرایی برداشت شده که 15000 نمونه آن مورد ارزیابی و آنالیز قرار گرفته است.

همچنین طراحی ایجاد کارخانه تولید طلا از سنگ معدن طلای مذکور با مشارکت بخش خصوصی جهت تولید سالانه 9/325 کیلو طلا در مجاورت معدن آماده اجرا شده است.

مناطق گردشگری

شهرستان ورزقان با 2368 کیلومتر مربع وسعت، به دلیل قرار گرفتن در منطقه¬ی زیبای قره¬داغ، دارای مناظر بدیع و بکر طبیعی است که ویژگی‌های خاصی به طبیعت ورزقان بخشیده است. روستای گل‌آخور با آبشاری زیبا،‌ منطقه چیچکلی،‌ دره زیبای سونگون و ییلاقات پیرسقا، مشکعنبر و خاروانا، روستاهای زیبایی چون کرینگان و آستمال، یخچال فصلی زیر صخره¬ای کرویق، منطقه¬ی زیبای هفت چشمه و رودخانه¬های فصلی و دایمی از جمله جاذبه‌های طبیعی بکر و بی‌بدیل آن است. علاوه بر جاذبه‌های طبیعی آثار ارزشمند تاریخی نظیر مسجد تاریخی خاروانا، امامزاده کبودگنبد، قلعه¬های آغجا قلعه و جوشین، خانه امیر ارشد، کتیبه¬ی سه هزار ساله¬ی سقندل، و صنایع دستی بی‌همتایی چون جوراب¬بافی و گلیم‌بافی، این شهرستان را به یکی از قطب‌های گردشگری تبدیل کرده است.

منطقه چیچکلی

منطقه زیبای چیچکلی در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان قرار گرفته ‌است. در این منطقه کوه‌ها پوشیده از گل و درخت و چمن است و عشایر قره¬داغ در فصل تابستان از آن به عنوان مراتع ییلاقی بهره می¬گیرند.

مسجد جامع خاروانا

این مسجد در مرکز بخش خاروانا در ۶۰ کیلومتری شهر ورزقان واقع شده ‌است. قدمت این مسجد به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری می‌رسد و گویا دختر بایندرخان حاکم قره¬داغ که در روستای دوزال ساکن بوده ساخته است.

خانه امیر ارشد

خانه¬ی امیر ارشد که در 12 کیلومتری غرب ورزقان در روستای اوخارا واقع شده است. این ساختمان سنگی که به «داش عمارت» مشهور است از بناهای زیبا و منحصر به فرد شهرستان ورزقان است.

خانه امیر ارشد با بهره¬گیری از شیوه¬ی معماری تاریخی منطقه و سبک ویژه¬ی ابنیه قاجاری طراحی و ساخته شده است تا نمایانگر تفکرات و باور ها و نحوه زندگی مردم منطقه باشد.

بنای داش ساختمان که در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری توسط مهندس کرسنسکی مهندس و معمار خوش نام روس ساخته شده است طی سال¬های گذشته توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مورد مرمت قرار گرفته است تا این یادگار تاریخی که بخشی از شناسنامه هویتی مردم منطقه را به وجود آورده، از دستبرد زمان و آسیب¬های طبیعی در امان بماند.

ساختمان این خانه در دو طبقه است که سقف طبقه همکف آجری با طاق¬های آهنگ متقاطع و سقف طبقه اول چوبی است، ساختمان دارای دو بال در جانبین شمالی و جنوبی و ایوانی در سمت غربی است و بدنه ساختمان سنگی می-باشد. وسعت آن 1100 متر مربع است.

این عمارت، در آذرماه سال 1378 با شماره 2522 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

کتیبه¬ی سقندل

روستای سقندل در 5 کیلومتری شهرستان ورزقان و در مسیر جاده ورزقان ـ اهر واقع شده است و کتیبه¬ی میخی اورارتوئی در 3 کیلومتری این روستا و بر دامنه کوه زاغی بر سینه سنگی یکپارچه و مرتفع منقوش است.

سمت جنوبی سنگ مزبور که به شکل هرم ناقص است، را به صورت مستطیلی به طول 116 سانتیمتر و عرض 57سانتیمتر صاف و صیقلی نموده و فرمان سر دوری پسر آرگیشتی پادشاه اورارتوئی را در ده سطر به خط میخی بر آن نقش کرده¬اند. متن ترجمه فرمان مزبور عبارتست از:

1. عرابه جنگی خالدی به راه افتاد.

2. آن به کادیااونی پادشاه پولوآدی حمله کرد.

3. پولو آدی ناحیه ای کوهستانی است. بیاری خالدی توانا.

4. در عرابه جنگی نیرومند خالدی این لشکرکشی {توسط}

5. سر دوری پسر ارگیشتی صورت گرفت.

6. سر دوری گوید: من بیست و یک قلعه را گرفتم.

7. من در یک روز چهل و پنج شهر را تصرف کردم. لیپ لی اونی.

8. شهر پادشاه و شهر مستحکم را در جنگ گرفتم.

9. سر دوری پادشاه مقتدر، شاه بزرگ.

10. شاه کشورها، شاه مملکت بیا ای نی و فرمانروای شهر توشپاست.

این کتیبه به شماره 795 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

آبشار گل آخور

این آبشار که در روستای گل آخور از توابع دهستان ارزیل بخش خاروانا واقع شده است یکی از دل‌انگیزترین مناطق طبیعی استان می‌باشد. آب این آبشارِ بسیار خنک از دو چشمه‌ی خروشان سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل روستا در آخر به یک آبشار زیبا تبدیل می‌شود.

ارتفاع آبشار حدود ۱2 متر می‌باشد. ادامه آبشار پس از عبور از دره زیبا، سرسبز و پر درخت و گذر از روستای ارزیل با رود طرزم در هم می¬آمیزد و رود بزرگی را تشکیل می¬دهد و آنگاه به سمت روستای حاجیلار و کبودگنبد سرازیر می‌شود.

قلعه تاریخی جوشین

قلعه تاریخی جوشین یا جوشون در 26 کیلومتری غرب ورزقان بسوی جلفا و در 6 کیلومتری روستای جوشین واقع شده و راه آن بسیار سخت و کوهستانی است.

قلعه بر فراز کوهی است که سه طرف آنرا شیب‌های دیوار مانند احاطه کرده است و تنها راه ارتباطی آن یک گذر کوهستانی تنگ است که فقط یک یا دو نفر می‌توانند به زحمت از آن بالا روند، به این علت، نگاهبانی و دفاع از این قلعه حتی با تعدادی معدود هم ممکن بوده است.

قلعه¬ی جوشون دارای استخرهای متعدد که در دل سنگ¬های خارا کنده شده است، می¬باشد. از استخرهای معروف آن خدیجه گؤلی را می¬توان نام برد که در کنار امامزاده جوشون واقع شده است. می¬گویند وقتی آتش در این قلعه مشتعل می¬شد از قلاع بابک، آغجاقلعه و قیزقلعه سی واقع در جمهوری آذربایجان دیده می¬شده است. نیروهای رزمی با این وسیله به همدیگر علامت جنگ یا صلح می¬دادند. این قلعه نیز به احتمال زیاد به زمان مادها برمی گردد.

قلعه¬ی جوشون در حمله¬ی اعراب به ایران یکی از مراکز مقاومت بود. سفال‌هایی که در محوطه‌ی قلعه پیدا شده مربوط به هزاره اول قبل از اسلام و قرون اولیه اسلام تا قرن ششم هجری قمری است.

امامزاده سیدخلیل جوشون

زیارتگاه امامزاده سید ابراهیم خلیل در 35 کیلومترى راه ورزقان به خاروانا و در روى تپه‌اى در زیر قلعه‌ی جوشون قرار دارد. این زیارتگاه از راه انشعابى به مناطق سر سبز و زیباى چیچکلى 10 کیلومترى فاصله دارد.

امامزاده سید ابراهیم خلیل فاقد سنگ نبشته بر روى مزار شریف بوده و نسب‌نامه‌اى مشاهده نشده است ولى اهالى منطقه اعتقاد راسخ و محکمى به این امامزاده دارند و ایشان را از نوادگان حضرت امام موسى بن جعفر (ع) می‌دانند. در طول سال علاوه بر زائرین این مکان مقدس، هزاران نفر از گردشگران منطقه و کوهنوردان از امامزاده بهره می‌برند.

همچنین با توجه به قرار گرفتن آن در بین راه شهر ورزقان به شهر خاروانا و روستاهاى منطقه، از این محل به عنوان نمازخانه‌ی بین راهى و استراحت‌گاه استفاده می‌گردد.

آغجا‌ قلعه

این‌ قلعه‌ تاریخی‌ را شاید به‌ خاطر رنگ‌ دیواره‌ها و برج¬های‌ سفیدش‌ که‌ با ملات‌ آهکی‌ سفید در قله¬ی‌ کوهی‌ سبزفام‌ ساخته‌ شده‌ است «آغجاقالا» می‌گویند. در فاصله¬ی 50 کیلومتری‌ شمال‌غربی‌ شهر ورزقان‌ واقع‌ شده‌ است‌. موقعیت‌ جغرافیایی‌ و مکانی‌ قلعه‌ و نوع ‌معماری‌ و کاربرد این‌ قلعه‌ نیز شبیه‌ به‌ دیگر قلعه‌های‌ تاریخی‌ آذربایجان‌ می‌باشد.

آغجاقالا بر بالای‌ تپه‌ای‌ تقریباً بلند بنا شده‌ و جبهه‌های‌ شمالی‌ و شرقی‌ و غربی‌ آن‌ را پرتگاه‌های‌ کوهستانی‌ مشرف‌ به‌ جنگل‌ احاطه‌ کرده‌ است‌ و جبهه¬ی‌ جنوبی‌ که‌ شاید یکی‌ از دروازه‌های‌ ورودی‌ قلعه‌ می‌باشد به‌ صورت‌ پرتگاه‌ نبوده‌ بلکه‌ تپه‌ی سرازیری‌ کم‌‌شیبی‌ که‌ بر اثر گذشت‌ ایام‌ و فرسایش‌ از حالت‌ دیواره‌ بلند به‌ سراشیبی‌ کم‌ شیب‌ تبدیل‌ کرده‌ است‌. آنچه‌ در حال‌ حاضر از آغجه‌ قالا باقی‌ مانده ‌تعداد 8 برج‌ مدور نیم‌ استوانه‌ای‌ و تعداد 11 قطعه‌ دیواره‌ کلفت‌ و عریض‌ سنگی‌ می‌باشد. تمام‌ قسمت‌های‌ داخلی‌ و شمالی‌ برج‌ها 4 متر است‌. مصالح‌ ساختمانی‌ بکار رفته‌ در برج‌ها کلاً سنگ‌های‌ لاشه‌ای‌ تیشه‌ای‌ است‌ و ملات‌ دیواره‌ و برج‌ها از ساروج‌ سفید رنگی ‌است‌ که‌ بیش‌ از همه‌ در ترکیبات‌ آن‌ آهک‌ بکار رفته‌ است‌.

دیواره‌های‌ قلعه‌ به‌ عرض‌ 2 متر و ارتفاع‌ 3 تا 4 متر که‌ قسمتی‌ از آن‌ باقی‌ مانده‌ و بخشی‌ از آنها فرو ریخته‌ و مصالح‌ ساختمانی‌ آن‌ در چندین‌ منطقه‌ اطراف‌ و جوانب‌ قلعه‌ پراکنده‌ شده‌ است‌.

در سمت‌ جنوبی‌ قلعه‌، تعداد 5 برج‌ نگهبانی‌ در حال‌ حاضر باقی‌ مانده‌ است‌ و 3 برج‌ بقیه‌ در سه‌ گوشه‌ قلعه‌ ساخته‌ شده‌ است‌. تمام ‌این‌ برج‌ها و باروهای‌ بسیار محکم‌ و عریض‌ در سالیان‌ اولیه‌ احداث‌ به‌ یکدیگر مربوط‌ بوده‌اند و کاملاً مشخص‌ است‌ که‌ نگهبانان‌ درروی‌ دیوارها حرکت‌ و رفت‌ و آمد داشتند.

آنچه‌ از قسمت‌ شمالی‌ قلعه‌ باقی‌ مانده‌، بقایای‌ درگاه‌ و دروازه‌ی‌ ورودی‌ آن‌ بوده‌ که‌ از طاق‌های‌ ضربی‌ دیواره‌ها و عرض‌ و طول‌ فاصله‌ی آنها و قرینه‌ بودن‌ دیواره‌های‌ جانبی‌ درگاه‌، مشخص‌ می‌باشد. ورود به‌ قلعه‌ از جبهه‌ی ‌جنوبی‌ نیز با عبور از پلکان‌های‌ مسیر بوده‌ که‌ تمامی‌ آنها ویران‌ شده‌ و مقداری‌ از آثار و مکان‌ پلکانها بجا مانده‌ است‌.

محوطه¬ی‌ قلعه‌ در محدوده‌ای‌ به‌ وسعت‌ 150 متر در 200 متر و به‌ مساحت‌ کلی‌ 3000 متر مربع‌ تخمین‌ زده‌ شده‌ است‌. ساختمان‌ قلعه‌ در دو قسمت‌ اصلی‌ از هم‌ متمایز و جدا بنا شده‌ است‌ قسمت‌ شرقی‌ قلعه‌ دارای‌ چندین‌ اطاق بوده و به‌ آن‌ تالار راه‌ ارتباطی‌ وجود داشته‌ است‌.

در احداث‌ بنا از سه‌ نوع‌ مصالح‌ استفاده‌ شده‌ که‌ هرکدام‌ بیانگر دوره‌ای‌ از ایام‌ باستان‌ و چند مرحله‌ای‌ بودن‌ ساخت‌ قلعه‌ می‌باشد. این‌ مصالح‌ سنگ‌ لاشه‌ و ملات‌ ساروج‌ مربوط‌ به‌ دورة‌ اشکانیان‌، آجرهای‌ خشتی‌ مربوط‌ به‌ دورة‌ ساسانیان‌ و ملات‌ گچ‌ برای‌ دورة‌اسلام‌ به‌ بعد، می‌باشد.

در داخل‌ قلعه‌ قبرهایی‌ نیز دیده‌ می‌شود که‌ تعدادی‌ از آنها به‌ امید یافتن‌ آثار عتیقه‌ توسط‌ کاوشگر‌های‌ غیرمجاز زیر و رو شده‌ است‌، که‌ در اطراف‌ آنها مقداری‌ استخوان‌ و سفال‌ شکسته‌ دیده‌ می‌شود.

آغجا قلعه‌ نیز یک‌ قلعه‌ نظامی‌ و دفاعی‌ نیز بوده‌ که‌ به‌ خاطر جلوگیری‌ از هجوم‌ دشمنان‌ به‌ منطقه‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

گنبد الله الله

گنبد الله الله در قبرستان قدیمی روستای کبودگنبد بخش خاروانا واقع شده است.

پلان مقبره دایره و قطر آن 75/4 متر می‌باشد. بنا دارای دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده است. گنبدهای طبقه فوقانی ریخته است. ازاره بنا سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده که کلمات الله با آجرکاشی فیروزه‌ای تزئین شده است. کتیبه‌ها و اسلیمی‌های حاشیه درب‌های چهار طرف طبقه اول با کاشی معرق می‌باشد. تاریخ بنای برج را با توجه به رج‌های آجری با تزئینات اسماء الله در آذربایجان می‌توان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد.

خصوصیات بارز وعوامل تزئین شده بنا برج مقبره است. تاریخ و کتیبه‌ای روی آن باقی نمانده است. ترکیب آجرکاشی فیروزه‌ای در متن ساقه بنا که سبب شده است به کبودگنبد شهرت پیدا کند، زیبایی خاصی به آن بخشیده است. متن کلمات روی بدنه الله و محمد می باشد.

روستای آستمال

آستمال روستایی با قدمت چند هزار ساله که می توان مردم آنرا به دو قوم آستامال و آس آن که دو نژاد ترک هستند نسبت داد، با طبیعت بکر خود ذهن هر کسی را به خود مشغول می¬کند. به علت دور بودن روستا، حدود 20 کیلومتر از راه آن خاکی است که باعث ناشناس ماندن آن منطقه و طبیعت بکر آن است. به علت همجوار بودن روستا با جنگل¬های ارسباران، گردشگران و کوهنوردان زیادی به این روستا می¬آیند.

در نزدیکی آستمال روستایی سروستان (سوستین) نام وجود داشته که از بین رفته است. منطقه ی کوروش که در نزدیکی آستمال است به گفته ی شفاهی (افرادی که اهل آن منطقه هستند) مربوط به کوروش، شاه ایران است که البته نمی¬توان به گفته¬ی شفاهی افراد اعتماد کرد.

روستای آستمال سابقه¬ی تاریخی کهنی دارد و در گذشته به دژ قوم ماد معروف بوده است. سکونت در این مکان به هزارۀ اول قبل از میلاد باز می‌گردد. مسجد قدیمی، زیارتگاه‌های سیدجبرئیل و پیرصندوق از جمله آثار تاریخی و مذهبی روستای آستمال است. اهالی روستا نسبت به امامزاده¬ی سیدجبرئیل که در5 کیلومتری روستا واقع شده، اعتقاد عمیقی دارند و نذورات خود را به ضریح آن می¬بندند.

اهالی روستا لهجه¬ی خاصی نسبت به دیگر روستا های همجوار دارند که لهجه¬ی بسیار شیرینی است.

روستای کرینگان

روستای کرینگان که در منطقه¬ی حسنو واقع شده است از این جهت دارای اهمیت است که اهالی آن به زبان تاتی صحبت می¬کنند.

قبلاً اهالی چندین روستای دیگر نیز در دهستان¬های حسنو و دیزمار شرقی به زبان تاتی صحبت می¬کردند که امروزه از بین رفته است. با این حال اهالی‌روستای‌ ملک‌ تالش‌ و روستای‌ ونستان‌ در نزدیکی‌ کرینگان‌ نیز با زبان‌تاتی‌ آشنایی‌ دارند.

کرینگان قبلاً نزدیک به یکصد خانوار داشت که امروزه به کمتر از 30 خانوار کاهش یافته است.

علاوه بر آنچه که گفته شد در سال¬های گذشته، 55 تپه و محوطه¬ی تاریخی شهرستان ورزقان در فهرست آثار ملی ثبت شده است که قدمت آن¬ها مربوط به دوران فرا پارینه سنگی تا قرون میانه اسلامی می¬باشد.

«تپه داش‌باشی(ارمنی گوللویی)» روستای امیر‌آباد با قدمت دوران اورارتو، هزاره اول ودوم قبل از میلاد، «قلعه کندی بولاغ» روستای مسقران با قدمت عصر آهن و هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه داشی» ارزیل با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و قرون اولیه و متاخر اسلامی، «قلعه اژدها داشی» شهر تاریخی اژدها داشی در نزدیکی اندریان با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «گورستان سقای» با قدمت هزاره اول قبل از میلاد، «قلعه سرخه دیزج» با قدمت اورارتو، هزاره اول قبل از میلاد و قرون 6 – 8 هجری و «تپه الله‌لو» روستای الله لو با قدمت هزاره اول قبل از میلاد و دوران اشکانی و ساسانی از آن جمله هستند.

احمد حسن نژاد ارزیل